چرا زعفران ایران نتوانست سهم قابل توجهی از بازار جهانی را به خود اختصاص دهد؟

زعفران ایران، جایگاه بین المللی و هویتی که حاصل نشده است!

در مقاله ای که پیش رو داریم قصد دارم تا با طرح یک سوال در ذهن شما و بیان برخی شواهد آنچه از نظر من می تواند کم کاری ما ایرانی ها برای شناساندن زعفران ایران به دنیا تلقی شود به ریشه یابی و تعریف مسئله بپردازم! ابتدا عنوان «زعفران ایرانی» رو گوگل کردم و چیزی که می بینید ملقمه ای از تصاویر و بسته بندی های برند های متعدد یا سوگنامه هایی از منفعت دیگر کشور ها از نام زعفران ایران است. به دلیل کم کاری ما ایرانی ها این نام ارزشمند به هیچ هویت متمرکزی پیوند نخورده است. کافی است ۱۰ دقیقه زمان بگذارید و با اندیشیدن به چالشی که در انتهای مقاله مطرح کردم، یکدیگر رو یاری کنیم تا بتوانیم ماهیت یا هویتی خلق کنیم که بعد از این نام «زعفران ایران»  با آن پیوند خورده باشد.

ایران برای سال های متمادی بزرگترین تولید کننده زعفران دنیا است و قهستان کهن، در خراسان جنوبی در جغرافیای امروز ایران با سابقه بیش از ۱۰۰۰ سال، کهن ترین تولید کننده زعفران در دنیا است. تولید زعفران ایران بطور متوسط سالانه بیش از ۵۰۰ تن محصول خشک است که بیش از ۹۰  درصد تولید زعفران دنیا را تشکیل می دهد، اما امروز در دنیا کشور اسپانیا که کم تر از ۵ درصد سهم تولید این محصول را دارد بعنوان عرضه کننده عمده زعفران دنیا و بزرگترین خرده فروش این محصول در دنیا شناخته می شود.  به رسم دیرین ما ایرانی ها می توانیم هزاران دلیل خوب و بد را برای این عدم توفیق ایران در کسب سهم خود از بازار زعفران دنیا لیست کنیم.

اما در یک جامعه مترقی بجای رفع تکلیف و بهانه تراشی برای مقصر دانستن این و آن ، بعد از شناخت مشکل و ابعاد آن برای راه حل یابی و خلق راه حل ها اقدام می کنند. در خلال تمام سال های پس از انقلاب که روابط بین المللی ایران هموراه تحت تاثیر تنش های مختلف سیاسی و اجتماعی مختلف بوده و در دوره های پیش از آن، متفکران بزرگ ایرانی به ریشه یابی این مشکل و چاره یابی برای آن اقدام ننموده اند. در شرایط حال حاضر ایران و با وجود تمام محدودیت های مالی و لجستیکی که بازرگانان ایرانی با آن مواجه هستند، قوانین بین المللی متعددی خلق شده که به حقوق تولید کننده مواد غذایی در جای جای دنیا احترام می گذارد و برای آنها احترام و جایگاه ویژه قائل می شود.

از جمله این موارد دو ترند مهم در دنیای تولید محصولات کشاورزی و غذایی است که هم ایمنی مصرف کنندگان و تولید کنندگان و هم اثر آنها در جریان تولید یک محصول یا زنجیره ارزش را بخوبی مشخص می نماید. ترند تولید محصولات ارگانیک گواهی شده (Certified Organic) و الگوی ردیابی یا Traceability که امروز تحت قوانین و قرارداد های مشخص بین المللی بخشی از زنجیره تامین تولید کنندگان پیشرو مواد غذایی و مصرف کنندگان آگاه است، در میان رده های بالا و متوسط جوامع مصرف کنندگان در روندی سعودی شتاب دار در حال افزایش می باشد. در این الگوها فارق از اینکه محصول در چه محلی بسته بندی می شود و به دست مصرف کننده نهایی می رسد، تولید کننده اولیه کالا و جریان تولید محصول در کارنامه محصول در سایت های شرکت های گواهی کننده در دسترس است و با توسعه زیرساخت های ارتباطی و پایگاه های داده صرفا با اسکن یک بارکد بر روی بسته بندی محصول می توان از مسیر تولید محصول و داستان آن در مسیر تولید آگاه شد.

در چندین سال اخیر که صادرات غیر نفتی ایران از اهمیت بالاتری برخوردار شده و اثر صادرات نفتی ایران تحت تاثیر تحریم های بین المللی رو به کاهش است، تولیدات دیگر صنعتی و کشاورزی ایران از جمله انواع خشکبار، محصولات گلخانه ای و برخی تره بار تولیدی ایران می تواند به یکی از ممرهای اصلی درآمد صادراتی کشور تبدیل شود، البته چالش های متعدد مالی و لجستیکی که بازرگانان ایرانی با آن مواجه هستند و جدای از تمام این موارد، بروز همه گیری کرونا و تاثیر آن در کاهش مصرف و قدرت خرید مصرف کنندگان در سراسر دنیا و تغییر الگوی مصرف کنندگان همگی از مشکلات عمده تولید و صادرات محصولات کشاورزی در ایران هستند. زعفران ایران یک کالای منحصر بفرد لجستیکی است که ارزش وزنی بالای آن نسبت به سایر محصولات کشاورزی و خشکبار، تلاش های بازاریابی و ترویج مصرف آن را برای بازرگانان توجیه پذیر می نماید. از سوی دیگر اثرات دارویی و سلامتی منحصر بفرد زعفران برای بهبود سلامتی مزید علت دیگری برای تمرکز و توسعه بازار مصرف این محصول است.

با ذکر تمام ویژگی های برتری که برای زعفران ایران مطرح گردید و با وجود تمام زیرساخت های علمی و فرهنگی موجود در ایران، اقدام شایسته ای برای شناسندن این محصول ارزشمند که در پیوند با نام ایران و هویت ایرانی قرار گیرد صورت نگرفته است. به دلیل گران بودن محصول زعفران در دنیا تعداد مصرف کنندگان این محصول نسبت به درصد جمعیت دنیا بسیار اندک است. این در حالی است که به دلیل عدم فروش و صادرات محصول زعفران ایران در سال های گذشته تحت تاثیر تحریم های بین المللی آمریکا و متاثر از همه گیری کرونا، علیرغم افزایش چندین برابری قیمت انواع اقلام و تورم افسار گسیخته در محصولات مصرفی و کالاهای اساسی، قیمت زعفران در جایگاه های اصلی تولید آن که استان های خراسان می باشد، به قیمت ۳ سال گذشته معامله می گردد. این امر در سال جاری تولید زعفران را به شدت تحت الشعا قرار خواهد داد و سبب کاهش تولید و عرضه  آن خواهد گردید.

عدم شناخت کافی از محصول زعفران ایران و محصول زعفران به عنوان یک غذا داروی سلامت افزای جهانی و نبود یک الگوی مصرف یا وسیله ای که با اتکای بازاریابی و ترویج آن بتوان مصرف این محصول را توسعه داد را می توان کم کاری ایران بعنوان بزرگترین و با سابقه ترین تولید کننده زعفران در دنیا دانست. در ادامه با طرح داستان سس سویا شرکت کیکومان در ژاپن و تلاش های یک طراح صنعتی ، آقای کنجی اکوآن و سهم او در باز آفرینی و توسعه اقتصادی و فرهنگی کشورش که بعد از جنگ جز ویرانی از آن نمانده بود ، شما خواننده محترم را به چالش برای اندیشدین به سوالی می کنم که پاسخ مناسب آن می تواند، اثر شما بر توسعه کشاورزی و اقتصادی ایران عزیزمان مبتنی بر محصول زعفران باشد.

چه طرح یا الگوی مصرف یا وسیله تسهیل کننده مصرفی می تواند معرف فرهنگ دیرینه ایران در تولید زعفران و شناساندن زعفران ایران به دنیا باشد!

در صورتی که فقط به داستان طراحی شیشه سس کیکومان علاقمند هستید،می توانید مقاله ای مرتبط با این موضوع را در وب سایت ویرگول با عنوان «چگونه یک طرح صنعتی توانست اقتصاد ژاپن را متحول نماید؟!» مطالعه نمایید. همچنین در خصوص اهمیت تاریخی جایگاه  زعفران قاینات بعنوان کهن ترین بازمانده تولید زعفران ایران می توانید به دیگر مقاله های این سایت و مقاله «زعفران قائنات گذشته حال و فردا» مراجعه کنید.

اگر از شما بخواهند چشمان خود را ببندید و یک شیشه انحنا دار با یک اکسیر نوشیدنی تیره رنگ تصور کنید، چیزی که بارها آن را روی میزهای غذاخوری دیده اید، چه به ذهن شما خطور می کند. احتمالا به یک بطری کوکاکولا فکر کردید، درسته!

اما دنیا هم اکنون در خصوص سس سویا کیکومان (Kikkoman Soy Sauce) نیز به همین سطح از آگاهی رسیده است. طراحی زیبا و هم کاربردی، نمی شود هیچ میز غذای رستوران های چینی یا میز سوشی ژاپنی را بدون دیدن این ظرف شیشه ای تصور کرد.

برخلاف طراحی به ظاهر ساده آن، واقعیت مسیر از یک دوره تاریک و تاثیرگذار تاریخی آغاز می شود که یک بازمانده جوان جنگ جهانی را ترغیب کرد تا در پاسخ به ویرانی و نابودی ، نهایتا باعث تقویت و نفوذ بیشتر میراث آشپزی ژاپنی در سراسر دنیا گردد. اگرچه تلاش های بسیاری در این مسیر صورت گرفته بود، اما طراحی منحصربفرد این بطری باعث شهرت کیکومان، Kikkoman  بعنوان یک برند در دنیا شد.

کنجی اکوآن (Kenji Ekuan)  در سنین نوجوانی شاهد تخریب و ویرانی ناشی از بمباران اتمی هیروشیما بود، وقتی از دانشگده افسری نیروی دریایی به هیروشیما بازگشت جز ویرانی و نابودی چیزی وجود نداشت، او خواهرش را در زمان انفجار و پدرش، یک راهب بودایی در یک معبد محلی را یک سال بعد در حالی که از اثرات تشعشعات رنج می برد از دست داد. این فقدان و ویرانی سبب شد اکوآن طراحی را بر اساس فلسفه و باور های بودایی ادامه دهد.

اکوان در گفتگو با نیویورک تایمز مطرح کرد ، «درمواجهه با پوچی، نوستالژی عمیقی را برای فرهنگ بشری احساس می کردم» «نیاز داشتم را چیزی را لمس کنم ، به تماشای چیزی بپردازم» او افزود « درست در همان دوره تصمیم گرفتم تا به خلق اشیا بپردازم»

«اندیشه بودا و فلسفه او رستگاری برای تمام موجودات زنده است، اما من باور داشتم که مسیر رستگاری من از خلق اشیا می گذرد» او در سلسله ای از یادداشت های خود در ۲۰۰۲ چنین نوشته بود.

اکوآن ابتدا قدم در مسیر پدرش نهاده بود و تا حدودی آموزه های بودایی را در کیوتو فراگرفته بود، اما نهایتا انتخاب کرد تا در مسیر طراحی گام بگذارد و در شکل دادن به فرهنگ ژاپن بعد از جنگ جهانی نقش ایفا نماید. او بعد از فارغ التحصیلی از دانشگاه هنر و موسیقی توکیو، در ۱۹۵۷ انجمن طراحی صنعتی GK  را احداث نمود. در آن زمان بود که تیم او مسئول طراحی بطری سس سویا کیکومان شد.

قبل از اختراع بطری جدید، مصرف کننده های سس سویای ژاپنی یک ظرف قوری مانند کوچک را از شیشه های سنگین ۲ لیتری پر می کردند، خود اکوآن در خاطرات خود بارها این تجربه را از مادر خود بیاد می آورد. بر خلاف کتری چای بطری های کیکومان کنترل کافی برای پر کردن طروف کوچک چاشنی را فراهم نمی کرد. بعلاوه بیشتر این ظروف کوچک سس از جنس سرامیک بودند و بدون برداشت درب آنها نمی شد متوجه میزان پر بودن ظرف آنها شد.

بطری جدید باید به آسانی قابل پر شدن و قابل برداشتن می بود. طراحی کمر بلند و باریک آن اجازه می داد که سیال به راحتی جریان پیدا کند و انگشتان براحتی اطراف ظرف را بگیرد. استفاده از شیشه شفاف و بدون پوشش برای بدنه تصمیم ساده ای بود که به سادگی عامل تشخیص سطح مایع در داخل شیشه می شد. بعلاوه دهانه آن برای پر کردن مجدد بدون چکه کردن به اندازه کافی باز بود.

درب جدید شیشه سس اکوآن قابل توجه ترین بخش طراحی او بود چراکه مشکلی که برای قرن ها استفاده کنندگان از سس سویا در ظروف سنتی با آن مواجه بودند را مرتفع کرد. بعد از ۳ سال تلاش و خلق بیش از ۱۰۰ طرح نتیجه یک درب با شیب معکوس بود. قوری هایی که قبلا برای ریختن سس سویا مورد استفاده قرار می گرفت در هر صورت استفاده، به دلیل ویژگی های خود سس سویا از لبه قوری چکه می کرد. شیب معکوسی که درب طراحی شده اکوآن داشت سبب می شود تا قطره بدون ریزش به داخل طرف برگردد. با این تغییر به ظاهر ساده ظروف جدید سس کیکومان با طراحی زیبا و منحنی شکل خود به یکی از اجزای ثابت میزهای غذا خوری رستوران ها و آشپزخانه ها در سراسر دنیا تبدیل شد.

با  شروع ارائه بطری جدید در ۱۹۶۱ ، سس کیکومان در زمان مناسبی برای ژاپن به بازار آمد. ژاپن به دنبال بازسازی و بازتعریف دوباره خود بود و با این ظرف به راحتی صاحب یک سمبل صادراتی برای ژاپن جدید شد. سس سویا برای قرن ها بخشی از سنت غذایی و آشپزی در ژاپن بود، ظرف سس جدید در حالی که دستاوردی از ژاپن معاصر بود، آنهایی را که سرمست از میراث کهن و سنت ملت بودند راضی می نمود. سس سویا کیکومان با بطری رومیزی جدید آنها یک مثال زود هنگام از صادرات کالاهای فرهنگی ژاپنی ها بود که به موفقیت رسید  همچنین دیگر سنت های تغذیه ای مانند سوشی، آثار هنری ژاپن و محصولات رسانه ای آنها مانند گودزیلا و ابزارهای تکنولوژیک مانند واکمن سونی نیز بعدها به موفقیت رسیدند.

از آنجا که اکوآن را با ظاهری راهب گونه می شناختند ، او آثار خود را با ملاحظات عمیقاً فلسفی ارایه می داد. اکوآن برای حل مشکلات تا آنجا که ممکن است طراحی می کرد. دستاورد های او اقامتگاه های لوکسی نیست که به آسمان پرواز می کنند ، بلکه قطارهای مسافرتی هستند که روزانه هزاران نفر از آنها استفاده می کنند ، نشان شهرداری ها و فروشگاه های رفاه ، و البته ، ظرف سس کیکومان Kikkoman. اگر دارمای اوپنهایمر منجر به نابودی ژاپن شد ، اکوآن منجر به تولد دوباره فرهنگ ، اقتصاد و جامعه جدید ژاپنی گردید.

در دهه های پس از معرفی بطری نوآورانه Kikkoman ، کنجی اکوآن همچنین موتورسیکلت Yamaha VMAX و چندین قطار را طراحی کرد ، از جمله سری ۲۵۳ Narita Express و لوگوی Ministop  ، یک فروشگاه زنجیره ای رفاهی بین المللی . اکوآن  همچنین ریاست موسسه طراحی ژاپن را بر عهده گرفت، به عنوان رئیس دانشگاه هنر و فرهنگ Shizuoka و به عنوان سرپرست کالج طراحی مرکز هنری فعالیت نمود.

سس کیکومان با بطری جدید، با فروش سالانه ۳.۹ میلیارد دلار پیشرو سس های آسیایی در ژاپن، استرالیا، اروپا و ایالت متحده شد. کیکومان برای بطری خود در خواست ثبت نشان تجاری سه بعدی داد و در نهایت در سال ۲۰۱۸ موفق به ثبت نشان تجاری سه بعدی برای طراحی بطری خود در ایالات متحده، ژاپن، استرالیا ، اتحادیه اروپا و روسیه گردید. بطری طراحی شده توسط اکوآن  فراتر از نشانی تجاری برای سس سویا ، به نمادی از فرهنگ ژاپنی و کمک به سنت های غذایی در جهان تبدیل شد.

کنجی اکوآن بعد از چند دهه دنبال کردن سبک زندگی یک «خالق» ، در حالی که طرح های زیبای بسیاری را در دسترس همگان قرار داد در سال ۲۰۱۵ چشم از جهان فروبست. او که الهام بخشش، جنگ و ویرانی و مرگ بود، به بازسازی و بازتعریف ملت خود بعد از جنگ کمک کرد و زیبایی را در اشیای روزمره همچون قطارها و تابلو های فروشگاه ها  نهادینه کرد که هر دو به نماد هایی از ژاپن بعد از جنگ تبدیل شدند. او را یکی از ستون های بازسازی ژاپن بعد از جنگ می دانند. ساده ترین مخلوق او، بطری سس سویای کیکومان همچنان با ارزش ترین شاهکار او است.

با تشکر از وقتی که برای مطالعه این مقاله گذاشتید و با اطلاع از داستان سس سویا کیکومان از شما دعوت می کنم در چالش شناسایی و خلق یک دیسپنسر یا توزیع کننده که تسهیل کننده استفاده از زعفران ایران و معرف فرهنگ و سنت باستانی ایران است، دست به اقدام بزنید و با ترویج خواندن این مقاله و دعوت از افراد توانمند در خلق یک سمبل صادراتی برای زعفران ایران، آغازگر مسیری باشید که زمینه ساز خلق هویتی فرهنگی برای ایران باشد و هیچ مانع سیاسی یا اقتصادی نتواند مانع از گسترش آن شود.